Mae prawf gwaed syml sy’n canfod canser y coluddyn yn gynt – ac yn gwella’r siawns o oroesi i filoedd o gleifion un cam yn nes at fod ar gael ar y GIG, ar ôl dangos canlyniadau rhagorol mewn treial gofal sylfaenol.

lab technician with blood in tube

Mae'r prawf gwaed Sbectrometreg Raman (RS) wedi'i ddatblygu gan ymchwilwyr ym Mhrifysgol Abertawe dan arweiniad yr Athro Dean Harris a Peter Dunstan, gyda chyllid gan Ymchwil Canser Cymru ac Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru.

Mae cymorth gan Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru bellach wedi galluogi busnes newydd o Gymru, ‘CanSense’ i sicrhau £1.2 miliwn ychwanegol gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Gofal (NIHR) i ddatblygu ymhellach y prawf gwaed i’w ddefnyddio mewn ymarfer clinigol ledled Cymru.

Dangosodd canlyniadau o'r astudiaeth arloesol a oedd yn cynnwys 27 o bractisau a 595 o gleifion ar draws Gorllewin Cymru 79 y cant o ganserau'r coluddyn yn y cyfnod cynnar a chafodd 100 y cant o ganserau datblygedig y coluddyn eu nodi gan y prawf.

Mae cymariaethau cynnar â phrofion eraill sydd ar gael ar hyn o bryd mewn gofal sylfaenol wedi dangos bod gan y prawf gwaed RS fwy o sensitifrwydd i ganfod canser y coluddyn.

Y gobaith yw y bydd y prawf anfewnwthiol yn cwtogi'n sylweddol ar amseroedd aros am ddiagnosis ac yn lleihau'r angen am driniaethau ymledol megis colonosgopïau.

Canser y coluddyn ar hyn o bryd yw ail brif achos marwolaeth canser yng Nghymru, gydag amseroedd aros am ddiagnosis a thriniaeth ymhlith yr hiraf yn y byd datblygedig.

Yn anffodus, mae llawer o’r 2,200 o achosion sy’n cael diagnosis yng Nghymru bob blwyddyn yn cael eu canfod ar gam datblygedig, fel Lynda, 66, o Abertawe.

Meddai:

“Cefais ddiagnosis o ganser y coluddyn ym mis Mehefin 2021. Es at y meddyg teulu gydag ychydig bach o waed yn fy ngharthion a chefais fy nghyfeirio at yr ysbyty i gael ymchwiliad.

“Doedd gen i ddim llawer o symptomau. Rwy'n berson heini ac actif iawn, felly roeddwn i'n meddwl mai'r rheswm dros golli pwysau oedd bod yn gorfforol actif iawn yn y pwll, y gampfa ac ar fy meic.

“Fe ddaeth yn sioc enfawr i mi ddarganfod bod gen i 12cm o ganser yn fy ngholuddyn – ac roeddwn i angen triniaeth ar unwaith i achub fy mywyd.”

Ychwanegodd Lynda – sydd bellach â stoma ac sy’n rhydd o ganser:

“Drwy gyflwyno profion gwaed fel hyn, rwy’n credu y gallwn achub llawer mwy o fywydau yn y dyfodol ac atal diagnosis hwyr o ganser y coluddyn yn y mwyafrif o achosion.”

Ar hyn o bryd, mae nifer uchel o golonosgopïau diangen yn cael eu cynnal yng Nghymru i sicrhau bod achosion o ganser y coluddyn yn cael eu canfod.

Ers dechrau'r pandemig, mae rhestrau aros ar gyfer y driniaeth wedi cynyddu'n sylweddol - gydag ychydig o dan 8000 o gleifion yn aros i gael eu sgrinio ar hyn o bryd. Mae hanner y rhain wedi aros mwy na thri mis.

Gall yr oedi hwn leihau'r siawns y bydd cleifion yn goroesi, gyda llawer o bobl yn cael diagnosis yn rhy hwyr.

Mae'r prawf gwaed y mae CanSense yn ei ddatblygu yn gobeithio newid hynny i gyd trwy ddarparu canlyniadau cywir o fewn 48 awr, atal colonosgopïau diangen a lleddfu pwysau ar y GIG.

Dr Cerys Jenkins yw Cyd-sylfaenydd a Chyfarwyddwr CanSense. Dechreuodd ei hymchwil i dechnoleg Raman wyth mlynedd yn ôl pan gafodd ei hariannu gan Ymchwil Canser Cymru i gwblhau PhD ym Mhrifysgol Abertawe.

Dywedodd Cerys – yr oedd ei thad-cu â chanser y coluddyn –:

“Y nod ar gyfer yr ymchwil hwn erioed fu ei drosi’n rhywbeth sy’n cyd-fynd â llwybr presennol y claf. Byddai cael y prawf hwn ar gael yn y cam brysbennu yn arbed amser, arian, ond yn bwysicaf oll yn arbed y cleifion rhag pryder a phrofion diagnostig diangen.

“Cafodd fy nhad-cu ddiagnosis o ganser y coluddyn 30 mlynedd yn ôl, a dywedodd mai’r colonosgopi oedd profiad mwyaf gwaradwyddus ei fywyd. Nid ydym wedi symud ymlaen o’r sefyllfa hon ers tri degawd. Ac er na fyddem byth yn ceisio disodli colonosgopïau fel y safon aur mewn diagnosteg, gallai’r prawf Raman ddod yn arf pwysig i wella canlyniadau iechyd ledled Cymru.”

Wrth siarad ar eu rhan yn y prosiect, dywedodd Ann Tate, Prif Swyddog Gweithredol Ymchwil Canser Cymru:

“Fel elusen, mae buddsoddi’n helaeth mewn ymchwil i wella diagnosis canser yn rhan o’n DNA. Mae pob claf canser yng Nghymru yn haeddu triniaethau arloesol ar gyfer dyfodol gwell ac mae’r prawf hwn yn darparu ateb i glinigwyr wneud diagnosis o ganser yn gynharach. Dim ond oherwydd cefnogaeth pobl ledled Cymru y bu ein cyfraniad ni’n bosibl, ac rydym yn hynod ddiolchgar am hynny.”

Bydd cyllid a sicrhawyd trwy NIHR y DU gyda chefnogaeth Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru nawr yn caniatáu i'r tîm ymchwil yn Abertawe ddatblygu'r prawf yn fformat ardystiedig i'w ddefnyddio mewn meddygfeydd ledled y DU.

Mae’r grant Dyfeisio ar gyfer Arloesi o £1.2 miliwn yn darparu map ffordd ar gyfer cymeradwyaeth reoleiddiol a datblygu cynnyrch i ganiatáu i’r prawf gael ei ddefnyddio o fewn y GIG o fewn 2 flynedd.

Dywedodd Adam Bryant, Prif Swyddog Gweithredol a Sylfaenydd Busnes CanSense:

“Am yr wyth mlynedd diwethaf, mae ein tîm wedi ymroi i greu rhywbeth yr ydym yn credu sydd mor gyffrous ag y mae’n chwyldroadol. Bellach mae gennym ni brawf profedig, cyflym a fforddiadwy a all achub miloedd o fywydau. Gyda chydweithio a chyllid parhaus, mae gennym bellach lwybr clir i sicrhau bod y prawf hwn ar gael i feddygon teulu yng Nghymru a thu hwnt.”

Wrth sôn am rôl Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru yn sicrhau’r cyllid, dywedodd Cari-Anne Quinn, Prif Swyddog Gweithredol:

“Mae diagnosis a chanfod canser yn gynharach gan ddefnyddio dulliau llai ymledol yn rhan hanfodol o’r agenda ataliol i wneud gofal iechyd yn fwy effeithlon a gwella canlyniadau cleifion. Mae Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru yn falch iawn o fod yn rhan o’r prosiect hwn drwy ein gwasanaethau cymorth ariannol ac edrychwn ymlaen at weld ei effaith ledled Cymru.”